Hititlerin Başkenti Hattuşa Antik Kenti Gezisinden Notlarım

Türkiye sonları içinde UNESCO Dünya Mirası listesine alınmış 18 yer bulunuyor an itibariyle. Sayıları artacaktır natürel. Bunlar ortasında antik kentler çoğunluğu oluşturuyor. Anadolu’daki birinci büyük uygarlık denince akla gelen Hititlerin en değerli kenti olmuş Hattuşa (ya da Hattuşaş) da haklı olarak bu listedeki yerini bulmuş.

Hattuşa, Türkiye’nin en bilinen ören yerlerinden biri hiç elbet. Türklerin gelişinden bin yıllar evvel buraları mesken tutmuş, (yine Türkler üzere göç yoluyla gelmiş) birinci büyük uygarlık diyebileceğimiz Hititlerin başşehri. Ankara’da yaşayanlar için bir günübirlik seyahat aralığında bulunan Hattuşa’ya gitmek, yeterli bir haftasonu aktivitesi olacaktır kanısındayım. Bilhassa pandemi nedeniyle uzak yerlere ve ülkelere gitmenin güzelce zorlaştığı şu vakitlerde Orta Anadolu’nun tahminen de en kıymetli antik ören yerini görmek katiyetle yeterli bir fikir. Bu nedenle kendi seyahat tecrübelerimi paylaşmak istiyorum bu satırları okuyacaklarla.

Hattuşa’ya Nasıl Gidilir?

Hattuşa ismini birçok kişi duymuş olsa da tam nerede olduğunu bilmeyenler olabilir, açıkçası buraya gitmeye karar vermemişlerin bilmemesi de çok olağan. Hattuşa antik kenti, Çorum vilayet hududunun Yozgat vilayet hududuna çok yaklaştığı bir bölgede, Boğazkale (eski ismi Boğazköy) ilçesi yakınlarında yer alıyor. Ankara merkezinden yaklaşık 3 saatlik bir otomobil seyahatiyle ulaşılıyor. Uzaklık 200 km civarlarında ki elbette Ankara’dan gelenler için hangi taraftan yola çıkıldığına nazaran bu sayı değişecektir.

Ankara’dan geleceklere öncelikle Samsun yoluna çıkmalarını söyleyebilirim. Elmadağ ve Kırıkkale’yi geçtikten sonra Çorum – Yozgat yol ayrımı geliyor, oradan Çorum tarafında devam edin. Sungurlu ilçesini geçtikten 8 km sonra sağdaki Boğazkale dönüşüne girin, yaklaşık 30 km sonra bu küçük ilçeye varacaksınız. Sonrasında ise tabelaları takip ederek Hattuşa’ya kısa müddette gelmiş olacaksınız. Yolun son kısmı toprak, lakin çok uzun sürmüyor. Ana yoldan son dönüşün olduğu yerdeki kulübeden birileri çıkıp size harita veriyor, onlardan şayet isterseniz rehberlik hizmeti de alabilirsiniz.

Boğazkale ve etrafında Hattuşa haricinde görülebilecek birkaç yer daha var, onlara da ören yerini anlattıktan sonra geçeceğim.

Hattuşa’nın Tarihi

Hattuşa’daki birinci yerleşimlerin MÖ 6000’e kadar gittiği düşünülse de burayı Hattuş ismiyle Anadolu’nun yerli halklarında Hattiler kurmuş. Daha sonra Asurlu tüccarların kentin alt bölgesine kurdukları koloniyle zenginleşmişler, fakat MÖ 1700 civarında Hititlerin ele geçirmesiyle Hattşa bir Hitit kenti ve sonra da başşehir olmuş. MÖ 1200’de ülke yıkıldıktan sonra gelen uygarlıklar, yani Frigler, Persler, Doğu Roman/Bizanslılar ve Türkmenler de bölgede yerleşmeyi sürdürmüş, fakat bölge Hititler devrindeki değerini vakit içinde yitirmiş.

Hattuşa’nın gün yüzüne çıkarılması ise yaklaşık 100 yıl öncesine dayanıyor. Birinci olarak Fransız arkeolog Charles Texier’nin 19. yüzyılın birinci yarısında keşfettiği kente 1906’da birinci kazma vurulmuş. Alman arkeologlar ile Rum-Osmanlı arkeologu Makridi Bey’in gayretleriyle gün yüzüne çıkarılan antik kent kompleksinde, sonraki on yıllar boyunca yapılan hafriyatlar sonucunda bulunan çok kıymetli eserler şu an birçok farklı müzede sergileniyor.

Hattuşa’ya Giderken Aklınızda Bulunsun

• Hattuşa ören yerinin girişi ile çıkış tıpkı yer. İçeri otomobille girilebiliyor. Başından sonuna kaldırım taşıyla kaplanmış bir otomobil yolunu takip ediyorsunuz, yol sizi bütün değerli duraklara götürüyor. Bu yol yaklaşık 7 kilometrelik bir çeşit atarak tüm kenti görmenizi sağlıyor.
• Her ne kadar burayı yürüyerek gezmek mümkün olsa da, Hattuşa antik kenti dorukların yamaçlarına, ortada oluşan vadilere kurulmuş, epeyce engebeli bir bölge. Otomobilin sıkıntı tırmandığı dik çıkışlar var. Otomobille gezmek, zamanızı çok daha verimli kullanmanızı sağlayacaktır. Aslında diğer bir kentten buraya otomobille gelmiş olma ihtimaliniz çok daha akla yakın.
• Boğazkale çok küçük bir ilçe, yeme içme manasında fazla bir seçenek sunmuyor. Yanınızda içecek ve yiyecek birşeylerle gelirseniz otomobilinizi park edip binlerce yıllık antik kentin içinde, ortalarda gezinip otlayan inekleri seyrederek karnınızı doyurabilirsiniz. Gerçekten çok keyifli oluyor.
• Yukarıda belirttiğim üzere Hattuşa yüksek bir bölgeye kurulmuş, hava güneşli olsa da bol rüzgar alan bir yer. Yanınızda ona nazaran kıyafet getirmeyi unutmayın. Ayrıyeten her ne kadar otomobille gelseniz de yürünecek yollar, geçilecek tüneller, tırmanılacak birtakım kısımları bulunduğundan ayakkabı seçimini de ona nazaran yapın. Hakikaten her biçimde buraya en az 2-3 saat ayırmanız yerinde olacaktır.

Hattuşa Ören Yeri

Öncelikle şunu belirteyim, Hattuşa ören yerine giriş fiyatı 2020 itibariyle 12 TL, lakin Müze Kart sahibiyseniz fiyatsız girebiliyorsunuz. Giriş yerinde bilet gişesi ile ikramlık eşya dükkanı ile tuvaletler bulunuyor. Yeniden bu giriş kısmında kerpiçten yapılmış kent surlarının aslına uygun halde yine inşa edilmiş bir kısmı bulunuyor. Müzeden öğrendiğime nazaran, özgünü 6.6 km uzunluğunda olan surların 65 metresinin tekrar inşa edilmesi 2 yıl sürmüş.

Ören yerinde birinci olarak asıl kentin alçak kısmına kurulmuş Alt Kent karşılıyor ziyaretçileri. Üstte anlattığımız Asurlu tüccarların kurduğu bölge yani. Fakat kentin en değerli yerlerinden biri olan büyük tapınak burada bulunuyor. Tapınağa ayrılan alanın büyüklüğü, bina duvarı olarak kullanılan taşların üzerindeki büyük ve nizami dübel delikleri dikkat çekiyor burada. Taşların üzerine toprak ve kireçtaşı blokları oturtmaya yarıyormuş bu direkler. Ayrıyeten giriş kısmındaki, bir kısmı korunabilmiş ‘aslanlı tekne’ de görülmeye bedel. Bu geniş düzlük alanda taşlarla sonları belirlenmiş odalar, epeyce planlı ve ayrıntılı bir yapı serisinin bulunduğuna işaret ediyor. Yalnızca tapınağın 200’den fazla odası bulunuyormuş. Tekrar hafriyatlar esnasında bulunan, lakin manası çözülemeden oldukları yerlerde bırakılan yeşil taşlar da ziyadesiyle dikkat çekiyor.

Buradan sonraki durak Hattuşa’nın ünlü noktalarından biri olan Aslanlı Kapı. Epeyce dik bir yoldan otomobille çıkarken vadi tabanında kalan kalıntılara, bina hudutlarını belirleyen sistemli taşlara göz atmadan geçmeyin.

Aslanlı Kapı’da, kentin başka kapılarındakine misal bir mantıkla yapılmış, çift evreli kapı sistemini birinci kere görmüş oluyoruz. Ortada kısa bir avlu kısmının (kapı odası) olduğu iki tane ahşap kapı, kentin girişlerinden bir tanesi olan Aslanlı Kapı’yı oluşturuyor. Bu kapı da, günümüze kadar epey başarılı bir halde korunmuş (biri restore edilmiş) aslan çiftinden ismini alıyor. Aslanların bedenlerindeki ayrıntılar muhakkak göz kamaştırıcı.

Buradan sonra gelen Yerkapı, Hattuşa’nın bir diğer meşhur noktası. Kentin güney surlarının bulunduğu noktaya toprak yığılmasıyla yapılan setin ortasına taşlar dizilerek bir geçit oluşturulmuş (potern). Setin üzerinde ise tekrar taşlardan oluşan bir sur yapısı ve Sfenksli Kapı bulunuyor. Sfenskli Kapı, tıpkı Aslanlı Kapı üzere ikili bir kapı sistemi, bu nedenle toplamda 4 tane Sfenks yapılmış. Bunların iki tanesi hala yerinde duruyor (biri orjinal, oburu rekonstrüksiyon), öbür ikisinin öyküsünü ise Boğazköy Müzesi kısmında anlatacağım.

Yerkapı’ya geldiğinizde, ne kadar klostrofobik olsanız da 70 metrelik poternden aşağı yürümenizi, sonra setin etrafından dolanarak üst çıkan taş merdivenleri geçerek zirveye çıkmanızı ve Sfenksli Kapı’dan iç tarafa dönerek olabildiğine uzanan görüntüye, kalıntıları görünür durumda olan Üst Şehir’e bakmanızı naçizane öneririm.

Yerkapı’dan sonra aşağıya iniş başlıyor. Sonraki durak olan Kral Kapısı, Aslanlı Kapı’ya emsal bir halde, çift taraflı bir kapının bulunduğu, kentin güneydoğu kapısı. Buradaki görkemli kral motifi şu anda Ankara Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde, Hattuşa’da ise bir kopyası bulunuyor. Kapının üzerinde hala duran taşlar, bu kapıların üste yanlışsız yüksek bir kavis çizdiklerini gösteriyor.

Nişantepe ise üzerinde en net yazılı motiflerin bulunduğu kısım Hattuşa’daki. Son Hitit Hükümdarı 2. Şuppiluliuma’nın icraatlarının anlatıldığı kayadaki yazıların kimileri çok derece tahrip olduğundan çözülememiş.

Kraliyet sarayı hüviyetindeki Büyükkale ise vaktinde çok ihtişamlı bir yer olduğunu, kente hakim bir zirveye kurulmuş olmasıyla ve çok sayıda odaya barındırmasıyla hissettirse de günümüzde çıplak gözle görülebilecek fazla bir seyirlik sunmuyor diyebiliriz. Buradan sonra da yol tekrar Alt Şehir’e götürüyor bizi ve bu görkemli kentin sonuna geliyoruz.

Yazılıkaya

Ören yerinden çıktıktan sonra Boğazkale istikametine değil, Yozgat tarafına ilerlediğinizde birkaç kilometre sonra Yazılıkaya dönüşüne ulaşılıyor. Burayı da mutlaka atlamayın. Hattuşa üzere büyük ölçekli bir kent kalıntısı sizi açmadıysa, buraya ismini veren, kayalara oyulup günümüze kadar ulaşmış eşsiz hoşlukta kabartmalar kesinlikle ilginizi çekecektir.

Yüksek kayaların ortasında 2 dar ancak üstü açık alanın yer aldığı Yazılıkaya, Hititlerin günümüze kadar gelebilmiş en değerli tapınağı pozisyonunda. Yeni yıl merasimleri, cenaze merasimleri ve Hitit inancına ilişkin öbür ritüeller bu küçük fakat eşsiz hoşluktaki yerde yapılırmış. En ikonik kabartma ise, hiç elbet 12 rabbin ellerinde kılıçlarla gösterildiği çalışma. 3500 yıl öncesinden günümüze, her türlü hava şartına ve geçen yıllara böylesine muvaffakiyetle direnmesi harikulade birşey bence.

İç odadaki kabartmalar da göz kamaştırıcı. Yeniden 12’li kılıç tutan ilah setinin yanında daha büyük kral ve ilah kabartmaları bulunuyor. Bunlardan benim dikkatimi en çok çeken, Kral 4. Tudhaliya’nın gözetici ilahı Şarruma’nın himayesine girişini gösteren kabartma ile yanındaki sunak kısmı oldu. Burada ilah, yanında adeta çocuk üzere duran hükümdarı, elini omzuna atarak muhafazasına almış biçimde resmedilmiş. Sahiden enfes bir manzara olduğunu söyleyebilirim.

Yukarıda belirttiğim üzere, Hattuşa ve etrafının hafriyat çalışmaları 100 yıldan uzun müddettir Alman arkeologları tarafından sürdürülüyor. Yazıklıkaya’da ise daha da eskiye dayanıyor hafriyatlar. Yazılıkaya’daki rölyefleri birinci defa Berlin‘deki Pergamon Müzesi’ni ziyaret ettiğimde görmüştüm. Kabartmaların kopyaları çıkarılmış ve müzede bu kopyalar sergilenmekteydi, Anadolu ve Mezotopya’daki eski Osmanlı coğrafyasından topladıkları öteki eşsiz buluntular üzere. Kalıplar 1882’de Alman arkeolog Karl Humann tarafından çıkarılıp Almanya’ya getirilmiş ve tabiat kaidelerinin tahrif edici tesirlerinden uzak kaldığı için epeyce net bir halde figürleri gösteriyor. Elbette gerçeğini yerinde görmek çok daha farklı, lakin bu ayrıntısı da burada not etmek isterim.

Yazılıkaya’nın giriş kısmında yöre halkının kendi elleriyle yaptığı çok çeşitli biblo ve hatıra eşyası, bedelli taşlardan yapılmış aksesuarlar satılıyor. Yöre halkına dayanak olmak ve sevdiklerinize armağan götürmek isterseniz tezgahlarına bir göz atın derim. Yazılıkaya’ya giriş fiyatsız.

Boğazköy Müzesi

Boğazköy Müzesi (Boğazkale Müzesi de deniyor) 1966’da açılmış lakin nispeten yakın bir tarihte, 2011’de modernize edilip günümüzdeki biçimine kavuşmuş. Hem Hititlerin hem de Hattuşa hafriyatlarının tarihçesini aktaran, epey çağdaş bir müze. Müzenin en değerli hazinesi ise, hiç kuşkusuz girişte sizi karşılayan iki Sfenks heykeli. Hattuşa’nın Sfenksli kapısından alınan bu Sfenks’ler, 1907’de onarım için Almanya’ya gitmiş. Biri 1924’te İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde dönmüş, başkası ise üstte bahsettiğim Pergamonmuseum’da 2011’e kadar kalmış. Yenilenen müzeye ikisi birlikte bu tarihte dönmüşler.

Bunlar dışında Hattuşa’dan çıkarılmış çok sayıda eser ile devrin günlük yaşayışını aktaran canlandırmalar da bulunuyor. Ayrıyeten yalnızca Hititler değil, bölgede yaşamış, Frigler, Galatlar, Bizans vb. uygarlıklardan ve Bronz, Demir çağlarından kalan eserler de müzede sergileniyor. Bizans vaktinden Hristiyanlık devri dini buluntular da bulunmakta. Hititler periyodundan kalma hiyeroglif tabletler benim en çok ilgimi çeken kısım oldu burada.

Müzenin bahçesinde ise, tekrar bölgedeki hafriyatlarda keşfedilmiş çeşitli kilometre taşları ile üzeri Yunanca yazılı mezar taşları sergileniyor. Müzeye giriş Müze Kart sahiplerine fiyatsız.

Boğazkale’nin girişindeki Kadeş Barış Antlaşması anıtından da kelam edeyim. Ortaokul-lise tarih derslerinden hepimizin çok güzel bildiği üzere dünya tarihinin birinci bilinen antlaşması olan Kadeş Barışı, Mısırlılar ile Hititler ortasında Suriye topraklarında gerçekleşen savaş sonucunda yapılmıştı. Hattuşa’dan çıkarılan muahedenin özgünü İstanbul Arkeoloji Müzesi’nde sergilenirken, muahede metninin yanında savaşın iki tarafını simgeleyen büyük kabartmaların olduğu anıt, Boğazkale’nin girişinde bulunuyor, adeta bu bölgenin dünya tarihinde ne kadar büyük bir ehemmiyeti olduğunu yine kanıtlıyor.

Yine Hititlilere ilişkin Alacahöyük de buraya yaklaşık 30 km uzaklıkta, biz tahminen öteki vakit gitmek üzere orayı atladık. Programınızı biraz sıkıştırmanız halinde oraya da tıpkı gün içinde gitmek mümkün. Günübirlik gezmek yerine daha çok vakit ayırarak dolaşmak isteyenler için Boğazkale ilçesinde butik oteller, hatta kamp alanları bulunduğunu da hatırlatayım. Hattuşa ve Alacahöyük’ten çıkarılan yapıtların en büyük kısmının Ankara’daki Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nde yer aldığını da söylemek lazım, gerçek bir Hitit tecrübesi için burası da kesinlikle görülmeli.

Kısacası Hattuşa, Türkiye sonları içindeki en güzel korunmuş olmasa da en kadim ve etkileyici antik kentlerden biri olarak ziyaretçilerini bekliyor, bilhassa Ankara’da yaşayanlara katiyen tavsiye ederim.